Türkiye’de emeklilerin durumu
DİSK-AR’ın araştırmasına göre Türkiye’deki emeklilerin sayısı artıyor, milli gelirden aldıkları pay azalıyor; emekli aylıkları ise dibe doğru eşitleniyor, çalışan ve iş arayan emekli sayısında ciddi bir artış var.
Emekliler ülkenin en önemli toplumsal gruplarından biridir. Emekliler ve onların hak sahipleri, isçilerden sonra Türkiye’nin en büyük toplumsal grubu durumunda. Emeklilerin nüfus içindeki oranı giderek artıyor.
DİSK-AR tarafından hazırlanan “Türkiye’de Emeklilerin Durumu: Emekli Aylıkları, Emekli Sayıları ve Ayrılan Kaynaklar” başlıklı rapor kamuoyu ile paylaşıldı.
Geniş kapsamı incelemeye yer verilen rapa göre, emeklilerin sayısı ve nüfusa oranı, nüfusun yaşlanması ve ortalama ömrün uzaması nedeniyle artıyor. Ayrıca istihdam oranlarının düsüklügü de istihdam edilenlerin sayısının daha az artmasına ve aktif ve pasif sigortalıların oranlarının değişmesine yol açıyor. Düşük istihdam oranları emekli sayısının oransal olarak daha yüksek seyretmesine yol açmakta.
“Emekli” şemsiye bir kavram olup sosyal güvenlik sisteminde pasif sigortalı durumunda olan herkesi kapsar şekilde kullanılmaktadır. Pasif sigortalılar çeşitli kategorilere ayrılmakta.
En büyük grubu yaşlılık aylığı alanlar oluşturmaktadır. Kelimenin dar anlamıyla emekliler bunlar. Pasif sigortalılar içinde ikinci büyük grubu ölüm aylığı alan dul ve yetimler oluşturuyor. İş kazası ve meslek hastalığı sonucu gelir alanlar ise bir diğer grubu kapsıyor. Pasif sigortalıların yüzde 98’i yaşlılık ve ölüm aylığı alanlardan oluşuyor.
Mart 2025 itibarıyla pasif sigortalı kişi sayısı 16 milyon 859 bin iken dosya sayısı 16 milyon 44 bin. Emekli ve hak sahiplerinin sayısı ve dağılımı ile aktif sigortalıların (prim ödeyenlerin) pasif sigortalılara (emekli aylığı alanlara) oranı sosyal güvenlik ve emeklilik sisteminin önemli göstergeleri arasında yer alıyor.
Türkiye’de emekli ve hak sahiplerinin kapsamı
Türkiye’de Mart 2025 itibarıyla toplam 16 milyon 859 bin emekli ve hak sahibi (pasif sigortalı) bulunuyor. Emekli, malul, ölen sigortalının esi ve çocukları ile sürekli iş göremezlik geliri alanlar pasif sigortalı kapsamında sayılıyor.
Yaşlılık aylığı alan (emekli) sigortalıların sayısı 12 milyon 172 bin iken, ölen sigortalıların hak sahiplerinin sayısı 4 milyon 352 bin kişi.
Pasif sigortalıların yüzde 72,2’si yaşlılık aylığı alan emeklilerden oluşuyor. Sigorta kolu fark etmeksizin sigortalının ölümü halinde geride kalan hak sahipleri olarak gelir alanların (ölen sigortalının eşi, çocukları ile anne ve babası) oranı ise yüzde 25,8.
Yaslılık ve ölüm aylığı alanların oranı yüzde 98. Geriye kalan yüzde 2’si ise iş kazası ve meslek hastalığı sonucu iş göremezlik geliri alanlar ile ölüm geliri alanın hak sahiplerinden oluşmakta.
Sigortalılık bakımından geçmişte SSK, BAG-KUR ve Emekli Sandığı’na tabi olanlar 1 Ekim 2008 tarihi itibarıyla 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Saglık Sigortası Kanunu çerçevesinde Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) çatısı altında birleştirildi. Sigortalılar 5510 sayılı Kanun kapsamında 4/a (işçiler), 4/b (kendi hesabına çalışanlar) ve 4/c (kamu görevlileri) seklinde üç kategoriye ayrılmış durumda. Bu ayrım pasif sigortalılar için de geçerlidir.
SGK verilerine göre pasif sigortalıların büyük bir bölümünü 4/a kapsamındakiler (isçiler-eski SSK’liler) oluşturuyor. Devlet memuru ve kendi hesabına çalışanlar dışındaki iş sözleşmesi ve benzeri şekilde bağımlı ve ücretli çalışıyor olup, emeklilik için yeterli koşulları sağladıktan sonra aylık alanları içeren 4/a kapsamındaki emekli sayısı 8,7 milyon. Yaşlılık aylığı alanların yüzde 71,4’ü isçi emeklilerinden oluşuyor.
Toplam emekli sayısı içinde kendi adına ve bağımsız çalısanları oluşturan 4/b kapsamındakilerin sayısı ise 1,8 milyon kişi. Eski sistemde BAĞ-KUR emeklisi olarak tanımlanan 4/b’den emekli olanların ve hak sahiplerinin oranı yüzde 14,8 düzeyinde. Devlet memuru ve diğer kamu görevlilerini kapsayan ve eskiden Emekli Sandığı kapsamında çalısan 4/c kapsamındakilerin toplam emekli aylığı alanların içindeki sayısı 1,7 milyon, oranı ise yüzde 13,8. Buna göre emeklilerin ve hak sahiplerinin ezici çoğunluğunu aktif sigortalılık döneminde iş sözleşmesiyle bağımlı çalışan işçiler (4/a grubu) oluşturuyor.
Türkiye’de emeklilerin oranı artıyor
Türkiye’de emeklilerin toplam nüfus içindeki oranı 2009’dan bu yana artıyor. 2009’da Türkiye nüfusu 72,6 milyon ve emekli ve hak sahibi sayısı ise 8,5 milyondu. Emeklilerin ve hak sahiplerinin toplam nüfustaki oranı yüzde 11,7’ydi. 2022’de Türkiye nüfusu 85,3 milyon ve emekli ve hak sahibi sayısı 13,1 milyon kisiye ulaştı. Türkiye nüfusu içinde emekli ve hak sahiplerinin oranı yüzde 15,4 oldu.
2023’te ise EYT düzenlemesi ile artan emekli sayısı sebebiyle emekli ve hak sahiplerinin Türkiye nüfusundaki oranı yüzde 17,8’e yükseldi. 2024 sonu itibarıyla Türkiye nüfusu 85,7 milyon kişi iken emekli ve hak sahibi sayısı 15,9 milyon oldu.
Emekli ve hak sahiplerinin sayısında EYT düzenlemesi sonrası ve 2024 yılının ikinci yarısında emekli olanların sayısının yüksekliği nedeniyle ciddi bir artış yasandı ve nüfus içindeki oranları yüzde 18,5’e kadar yükseldi. Bu artış eğilimin 2025 yılında da devem edeceği tahmin ediliyor.
Aktif-pasif sigortalı sayısı
Aktif/pasif oranı da sosyal güvenlik sistemine primleriyle katkı sağlayan sigortalı çalışanların, SGK’den aylık ve gelir elde edenlerin sayısına bölünmesiyle bulunuyor.
Türkiye’de aktif sigortalı ve pasif sigortalı oranı geriliyor. 2009’da 15 milyon aktif sigortalı ve 8,5 milyon pasif sigortalı vardı. Böylece aktif /pasif sigortalı oranı 1,78’di. 2022 yılına kadar aktif sigortalı ve pasif sigortalı oranı 2,01’e yükseldi.
2022’de aktif sigortalı sayısı 26,3 milyon ve pasif sigortalı sayısı ise 13,1 milyondu. 2023 Mart ayında EYT’lilere iliskin yasanın çıkmasının ardından emekli sayısında (dolayısıyla pasif sigortalı sayısında) ciddi bir artış yasandı. 2023 Subat’ta 13,2 milyon olan pasif sigortalı sayısı 2023 Aralık’ta 2 milyon kişi artarak 15,2 milyona yükseldi. Buna karşılık 2023 yılında aktif sigortalı sayısı 25,3 milyon oldu. Böylece 2023 yılında aktif sigortalı/pasif sigortalı oranı 1,66’ya geriledi.
EYT yasasının ardından emekli olanların sayısındaki artış sebebiyle 2024’te de aktif/pasif oranı geriledi. 2024’te 25,7 milyon aktif sigortalılara karşın 15,9 milyon pasif sigortalı vardır. Aktif/pasif oranı ise 1,61. Ancak bu orana 2 milyon 100 bin kisiye ulasan Sosyal Güvenlik Destek Primi (SGDP) ile çalışanlar dahil değil. SGDP kapsamında çalışanlar aktif sigortalılara dahil edildiğinde aktif-pasif oranı 2024 yıl sonu itibarıyla 1,75 düzeyinde.
Avrupa ülkeleri arasında aktif-pasif dengesi oldukça düşmüş durumda. Hatta pek çok ülkede aktif/pasif oranı Türkiye’den düşük. SGDP ödeyerek çalışanlar dikkate alındığında bu oran 1,75’e ulaşıyor. Avrupa ülkeleri için yapılan hesaplamalar bu oranın 1,5 düzeyinde olduğunu gösteriyor.
Türkiye’de emekli aylıkları geriledi
Türkiye’de emekli aylıkları 2008’de yapılan yasal düzenlemeler nedeniyle ciddi biçimde gerilemiş durumda.
Rapora göre, “SGK’nın Aralık 2023 mali istatistiklerinde, 2023’ün ikinci yarısı için 4/a kapsamında en düşük emekli aylığı 7.323 TL, en yüksek emekli aylığı ise 14.035 TL olarak olarak yer alıyor. Ancak bu veriler gerçeği yansıtmıyor.”
Emekli aylığı bağlama ve hesaplama koşullarının sık sık değiştirilmesi sonucunda benzer koşullarda çalışan ve prim ödeyen ancak farklı dönemlerde emekli olan sigortalıların aylıkları arasında ciddi dengesizlikler ortaya çıkmış durumda.
“Dibe doğru eşitleme”
2025 yılının ilk üç ayı itibarıyla emekli ve hak sahiplerinin ortalama emekli aylığı 17 bin 252 lira. Aynı dönemde 4-a isçi emeklisinin ortalama aylıkları ise 17 bin 89 lira. Rapora göre, “En düşük emekli aylığının 2025 yılının ilk yarısında 14.469 liraya tamamlandığı düşünülecek olursa ortalama emekli aylığının 17 bin 252 TL olması oldukça manidardır. Emekli aylıkları dibe doğru eşitlenmektedir.”
Türkiye’de ortalama emekli aylıklarının asgari ücrete oranı geriliyor. Mart 2025 itibarıyla emekliler asgari ücretin yüzde 78’i düzeyinde aylık ve gelir elde etmekte.
Raporda şu değerlendirmeye yer veriliyor:
“2002’de ortalama emekli aylıkları asgari ücretin yüzde 22 ve 2003’te yüzde 36 üzerindeydi. Emekli aylıkları asgari ücret karşısında giderek düşmeye basladı ve 2018 yılında uygulanmaya başlayan başkanlık rejiminin ardından asgari ücretin altına geriledi. 2024 ve 2025 yılında ortalama emekli aylığı asgari ücretin yüzde 22 altına düştü. Bir diğer ifadeyle emekli aylıklarındaki artış asgari ücretteki artışın çok gerisinde kaldı. Bunun anlamı Asgari ücret artışı nedeniyle daha fazla prim geliri elde eden SGK’nin emeklilere daha az aylık ödemesidir. Emekli aylıkları asgari ücret kadar artırılmadığı için ortalama emekli aylığı, asgari ücretin altına düştü.”
Büyümeden aldığı pay düşüyor
Emeklilere ve hak sahiplerine yapılan ödemelerin ülkelerin GSYH’sine (ekonomik büyüklüğüne) oranı emeklilerin ülke büyümesinden ne kadar pay alabildiğini göstermesi bakımından önemli. AB üyesi 27 ülke ortalaması ve Türkiye’nin emekli aylığı ödemelerinin GSYH’ye oranı 2008’den bu yana açılma eğilimini sürdürüyor.
2008 yılında Türkiye’de emekli ve hak sahibi aylıklarının GSYH’ye oranı yüzde 4,9 iken AB-27 ortalamasında yüzde 8, aradaki puan farkı 3,1’di. 2021 yılında Türkiye’de emekli ve hak sahibi aylıklarının GSYH’ye oranı yüzde 4,1’e ve 2022’de yüzde 3,7’ye geriledi. AB-27 ortalamasında ise yüzde 9,8’e yükseldi. Böylece 2022’de aradaki fark 6,1 puana çıktı.
2008-2022 arasında AB-27 ortalamasında GSYH’den emeklilerin ve hak sahiplerini aldığı pay 1,8 puan yükselirken Türkiye’de 1,2 puan azaldı. Türkiye’de emekliler ve hak sahipleri GSYH büyümesinden payını alamadı.
2002 ve 2023 yılları arasında ortalama emekli aylığının asgari ücrete oranı yüzde 52’ye kadar çıktı. Ortalama emekli aylığının GSYH’ye oranında 2020 yılından sonra ciddi bir düşüş yaşandı. 2002 yılında ortalama emekli aylıgı 212 lira iken kisi basına GSYH yıllık 5.486 lira ve aylık 457 liraydı. Böylece ortalama emekli aylığının asgari ücrete oranı yüzde 46,4’tü.
2024 yılında ise ortalama emekli aylığı 13.330 lira iken kişi başına GSYH aylık 43 bin 51 lira, 2025 yılının ilk üç ayında ise ortalama emekli aylığı 17 bin 252 lira iken kişi başına GSYH 59.614 lira oldu. Böylece 2024 yılında ortalama emekli aylığının kisi başına GSYH’ye oranı yüzde 31’ine, 2025’te ise yüzde 29’una düştü.
Nüfustaki payı arttı, pastadaki payı azaldı
Raporda şu değerlendirmelere yer veriliyor:
“Emeklilerin pastadaki payı hızla geriliyor. Emekli aylıklarının çok düşük olmasının sebebi emeklilerin GSYH (pasta) içindeki payının giderek azalmasıdır. Emeklilerin sayısı artarken pastadaki paylarının düsmesi durumun vahametini ortaya koymaktadır. Emeklilere yapılan toplam aylık ödemelerinin GSYH içindeki payı 2010 yılında yüzde 6,8’di. O dönem emeklilerin sayısı 8,8 milyondu ve nüfus içindeki payları yüzde 12 idi. 2010’da yüzde 12’lik emekli nüfusGSYH’den yüzde 6,8 pay alıyordu.
2024 yılında emeklilerin nüfus içindeki payı yüzde 18,5’e yükseldi ancak GSYH içindeki payları yüzde 6,1’e geriledi. Emekli aylıklarındaki düşüşün asıl sebebi bu tablodur. Eğer emeklilerin sayısındaki artısa paralel olarak GSYH içindeki payı artsaydı başka bir ifadeyle 2010 yılındaki emekli başına GSYH ödemesi korunsaydı emekli aylıklarının GSYH içindeki payının yüzde 10,6’ya yükselmesi gerekirdi.
Emekli aylıklarının pastadaki payı emeklilerin nüfusa oranına paralel artmak bir yana azaldı. Bir diğer ifadeyle 2010 yılında 8,8 milyon emekliye bölünen kaynaktan çok daha azı 2024 yılında 16 milyon emekliye bölündü.
Emeklilerin sayısına paralel pastadaki payları artsaydı ve böylece 2010 yılındaki durumları korunmuş olsaydı 2025 yılında ortalama emekli aylığının 30 bin TL’nin üzerinde olması gerekiyordu. Oysa 2025 yılının ilk üç ayında ortalama emekli aylığı 17 bin 250 TL civarındadır.
2024 yılında emeklilerin nüfus içindeki payı yüzde 18,5’e yükseldi ancak GSYH içindeki payları yüzde 6,1’e geriledi. Emekli aylıklarındaki düşüşün asıl sebebi bu tablodur. Eğer emeklilerin sayısındaki artısa paralel olarak GSYH içindeki payı artsaydı başka bir ifadeyle 2010 yılındaki emekli başına GSYH ödemesi korunsaydı emekli aylıklarının GSYH içindeki payının yüzde 10,6’ya yükselmesi gerekirdi.”
SGK’nin gelir ve giderleri
Rapora göre, SGK mali istatistiklerinde yer alan SGK prim gelirlerinin emekli aylıklarını ve sağlık ödemelerini karşılama oranı SGK’nin mali durumunu yansıtıyor.
Verilere göre SGK’nin geliri artıyor. 2002 yılında SGK’nin prim geliri 14,8 milyar lira, emekli aylığı ve sağlık ödemeleri 24,3 milyar liraydı. Prim gelirlerinin emekli aylıklarını ve sağlık ödemelerini karşılama oranı yüzde 61’di 2024 yılında SGK’nin prim gelirleri 2,8 trilyon TL, emekli aylığı ve sağlık ödemeleri ise yaklaşık 3,6 trilyon TL oldu. 2024 yılında prim gelirlerinin emekli aylıklarını ve sağlık ödemelerini karşılama oranı yüzde 77 oldu. Böylece 2002 yılında bu yana prim gelirlerinin emekli aylıklarını ve sağlık ödemelerini karsılama oranı en yüksek düzeyine ulaştı.
Bütçede emeklilerin payı düşüyor
Emekli ve hak sahibi aylıklarına yapılan ödemelerde prim gelirlerinden olusan SGK’nin kendi gelirlerinin yanında Hazine katkısı da kullanılıyor. 2007 yılından beri devlet SGK’ye düzenli
Hazine desteği yanında çesitli bütçe transfer yapılıyor. Bütçe transferleri ek ödemeler, faturalı ödemeler, devlet katkısı, ödeme gücü olmayanların GSS primi ve tesvikler ile varsa kurum açığı karşılığından oluşuyor.
2024 yılında konsolide SGK transferlerinin bütçe harcamalarına oranı 13,9. Ancak bunun yüzde 7,2’si görevlendirme gideri 6,7’si SGK’ye emeklikler için yapılan transferlerden oluşuyor. Dikkat çekici husus bütçe içinde görevlendirme giderlerinin oranı 2009’da yüzde 4,7 iken 2024’ye 7,2’ye yükseldi. SGK’ye Hazine yardımlarının oranı ise yüzde 15,1’den 6,7’ye düştü.
Rapora göre, “SGK konsolide transferlerinin ayrıntılarına bakıldığında ilginç detaylar görülmektedir. Bütçeden emekli aylıkları ve sağlık ödemelerinin payı son 4 yılda düşmektedir. 2024’te yüzde 6,7’ye kadar gerilemiştir. Yine son 4 yılda sadece isveren tesviklerine bütçeden ayrılan pay yüzde 1,9’dan yüzde 2,5’e yükselmiştir. Bir baska çarpıcı veri ise bayram ikramiyeleri için
ayrılan kaynak 2021’de bütçenin yüzde 1,5’i iken 2024’te 0,8’e gerilemiştir. Bütçeden SGK’ye yapılan açık finansman ödemesi (SGK bütçe açığı ödemesi) ise yüzde 1,2’den yüzde 0,3’e gerilemiştir.”
Çalışan emekliler artıyor
Çalışan emekli sayısının artarak 8 milyona yaklaştığı belirtile raporda şu değerlendirmeler yer alıyor.
“Emekliler arasında çalışma giderek yaygınlaşmaktadır. Uzun yıllar çalısan işçilerin emekliliklerinde de çalısmak zorunda kalması emekli aylık ve gelirlerinin düşüklüğünden kaynaklanmaktadır. 2008’de yapılan sosyal güvenlik düzenlemeleri sonucunda emekli aylık ve gelirlerinin giderek düsmesi emeklileri giderek daha fazla çalısmaya yöneltiyor.
SGK’nin Aralık 2024 verilerine göre, Türkiye’de toplam 12 milyon civarı kisi emekli aylıgı almaktadır. Ayrıca TÜIK’in 2024 4. çeyrek verilerine göre toplam 4 milyon 124 bin kişi, emekli olduğu için isgücüne katılmıyor. Geriye kalan 7 milyon 904 bin emekli ise ya bir işte çalışıyor ya da iş arıyor.
2002 yılında 4,3 milyon emeklinin 1,6 milyonu (yüzde 36,6’sı) işgücü piyasasında iken, 2024 Aralık ayı itibarıyla 12 milyon civarı emeklinin 7 milyon 904 bini işgücü piyasasındadır. Çalışan veya iş arayan emeklilerin oranı yüzde 65,7’ye yükselmiştir.”
YORUMLAR (İLK YORUMU SİZ YAZIN)